In een eerder Verantwoord Gesprek spraken we met een voormalig gokverslaafde die anoniem zijn ervaringen deelde, in een veelbesproken en schrijnend verhaal.

Vandaag aan het woord Jessica Broekhuis, die met naam en toenaam vertelt over haar problemen met gokken, en die hiermee voor het eerst in de openbaarheid treedt. Zij is iemand die wordt gezien als een ‘unlikely candidate’ voor gokverslaving (vrouw, gestudeerd, succesvol op televisie), maar die niettemin door cross-addiction haar leven verwoest zag.

In het eerste deel haar persoonlijke ervaringen; in het tweede en laatste deel van vandaag haar mening over zorg, preventie en beleid.

Deel II: Zorg, Preventie, Beleid

Hoe lang duurde het voordat je met verslavingszorg in aanraking kwam? Kun je vertellen hoe dit ging?

In 1995 begon mijn echte verslaving. Rondom mijn vaders dood in 2006 had ik drank en drugs even naast mij weten neer te leggen, al werd dat in eerste instantie niet geloofd. Toen bleek dat ik inderdaad geen middelen gebruikte, kwam ik in de leefstijlgedragtraining bij Jellinek, en dat sloeg nergens op. Gokken is een te specifieke verslaving om samen te voegen met alcohol of drugs. Ik zou hier zeggen: twee keer per week een uurtje praten over je gokverslaving is niet genoeg.

Heel belangrijk: gokkers moeten behandeld worden met andere gokkers, niet samen met middelenverslaafden.

Daarbij ben ik van mening dat je een gokverslaafde direct uit zijn/haar omgeving moet halen en zo spoedig mogelijk moet laten opnemen in een verslavingskliniek.

“Gokken is een te specifieke verslaving om samen te voegen met alcohol of drugs.”

Ervaringen bij verslavingszorgcentra leren dat er nogal wat schaamte is bij gokverslaafden om hun probleem toe te geven. Ook jij, hoewel tegen ons zeer open, hebt tot nu toe nog nooit echt in het openbaar gepraat over je probleem – terwijl jij toch een BN’er bent. Had dit te maken met schaamte, of waren er andere redenen?

Toen ik terugkwam uit Afrika moest ik nog teveel op de rit zetten. Het voelde als topsport: ik moest clean blijven, een baan vinden, niet gokken èn schulden oplossen. Interviewverzoeken kreeg ik wel, want vrijwel al mijn vrienden en kennissen binnen de media hadden weet van mijn verslaving, maar het was nog te vroeg. Zeker omdat ik al snel een longembolie kreeg in beide longen, moest ik mij nog helemaal op mijzelf focussen.

Onbewust denk ik dat ik het misschien ook wel voor mij heb gehouden omdat ik niet zeker wist of ik het wel zou redden. Nu ben ik gezond en ben ik gestopt met roken, en nu is dan ook het juiste moment om naar buiten te treden.

Als Centrum voor Verantwoord Spelen richten wij ons met name op preventie en vroegsignalering, om al in een vroegtijdige fase van mogelijke verslaving te kunnen bijsturen. Wij geloven dat juist in deze vroege fasen er nog veel te winnen is. Denk jij dit ook?

Absoluut! Er is hier nog heel veel te winnen. Gokken is heel lang niet als een verslaving gezien. Vervolgens, als je eenmaal heel veel geld aan het verliezen bent, kun je nergens meer terecht en is het heel moeilijk hulp te krijgen.

Ik wist helemaal niet waar ik terecht kwam; binnen verslavingszorg kijkt men heel gek naar gokken. Het is heel goed dat het Centrum voor Verantwoord Spelen hier een brug zou kunnen slaan.

Uit cijfers van verslavingszorg blijkt dat er slechts zeer weinig (al dan niet potentiële) gokverslaafden de weg naar verslavingszorginstellingen weten te vinden. Hoe komt dat: is het gokverslavingsprobleem misschien niet zo heel groot, of zijn die verslaafden er wel maar schort het aan toeleiding richting zorg?

Gokverslaving is de enige ‘verborgen’ verslaving. Heel gevaarlijk, want je ziet het niet, en je kunt het ook heel lang verborgen houden. Het kost je wel geld, maar je houdt altijd in je achterhoofd: “Het kan mij ook een keer flink wat opleveren.” Drugs en alcohol kosten alleen maar geld.

Bij gokken is vaak sprake van comorbiditeit, waarbij de gokker die voor een andere verslaving onder behandeling is het gokken maar verborgen houdt. Hij voelt zich al loser genoeg. Dat er bij verslavingszorg weinig begrip is voor gokken (“Dat is echt zo dom. Hoe kún je nu al je geld…”) helpt ook niet. De gokker voelt zich dan niet veilig, en dit versterkt het taboe dat er toch al heerst op gokverslaving.

“Gokverslaving is de enige ‘verborgen’ verslaving. Heel gevaarlijk, want je ziet het niet, en je kunt het ook heel lang verborgen houden.”

Kun je iets meer vertellen over wat je net zei, over het ‘hoe kun je nu zo dom zijn’? Hoe werkt dat nu precies met emotie en ratio? Want jij bent slim en intelligent, jouw ratio zei jou toch vast allang dat je moest stoppen?

Ja, natuurlijk. De reden dat ik uiteindelijk ben gestopt, is echt een combinatie van ratio én gevoel. Gevoelsmatig erken ik: ik vind drank heerlijk, ik vind gokken leuk, geweldig, een kick, ontspannend, en ik vind de eerste lijn coke fantastisch maar daarna niet meer – vandaar ook dat je altijd op zoek bent naar dat euforische gevoel vande eerste lijn coke. Maar nu weet ik op zowel emotioneel als rationeel niveau dat er voor mij geen goeds uit kan komen.

Mijn counsellor zegt ook: “Je móet erkennen dat het ook fijn is. Als je tegen jezelf hierover gaat liegen, dan is er sprake van ontkenning en ga je vroeg of laat overstag. Door erover te praten valt de druk weg.”

Hoewel dit voor vrienden en familie natuurlijk heel angstig kan zijn, omdat die heel erg zitten op de lijn “hoe kun je dit nu zeggen, na alles wat je hebt meegemaakt” of “hoe kun je nu zeggen zin te hebben in een sigaret, als je net bent hersteld van een longembolie.”

Vanuit persoonlijke ervaringen van spelers horen wij nog wel eens, dat zij niet graag het label ‘gokverslaafd’ krijgen, en dat zij het bovendien jammer vinden dat behandelaars soms weinig kennis hebben van kans- danwel gokspelen. Hoe heb jij dit ervaren?

Beide zijn volledig waar. Op gokverslaving rust een taboe, als je het label gokverslaafd draagt dan weet je dat er op je zal worden neergekeken. Vandaar dat spelers alles zullen doen en alles en nog wat zullen ontkennen om maar niet dat label te hoeven dragen.In Zuid-Afrika had ik voor het eerst het gevoel dat ik thuis kwam met betrekking tot mijn gokverslaving. David Narun, de chairman van Gamblers Anonymous SA, heeft mij enorm geholpen.

Als gokkers dan eenmaal bij verslavingszorg komen, wat al een hele stap is, dan is het natuurlijk van groot belang dat de behandelaars daar ook voldoende kennis hebben van gokken, en voldoende inlevingsvermogen hebben in de gedachtewereld van de gokker. Dat is helaas vaak niet het geval.

Hulpverleners vinden gokken lastig, omdat ze het gewoonweg niet snappen. Het zit niet in hun systeem en ze stellen de verkeerde vragen zodat mensen afhaken. En ze missen ook ervaringsdeskundigheid, waardoor ze niet goed genoeg snappen hoe moeilijk het soms kan zijn van je computer los te komen, of hoe het voelt om met een snuif op in het casino te zitten. Vooral bij SolutionS heb ik dit ervaren als een gebrek.

“Op gokverslaving rust een taboe, als je het label gokverslaafd draagt dan weet je dat er op je zal worden neergekeken. Vandaar dat spelers alles zullen doen en alles en nog wat zullen ontkennen om maar niet dat label te hoeven dragen.”

Hierover gesproken: hoe beoordeel jij de kwaliteit van de huidige verslavingszorg in Nederland? Wat is goed, en wat kan beter?

Twee zaken zijn naar mijn mening zeer belangrijk. In de eerste plaats betreft dit het meenemen van schulden bij behandeling. Als dit niet op goede wijze gebeurt, is de kans op terugval veel te groot – simpelweg omdat de problemen voor de gokker te groot zijn, en hij geen uitweg meer ziet. Dit zal hem alleen maar stimuleren om te proberen met één shotje zijn geldzorgen op te lossen. Kortom, juist datgene te gaan doen wat hem of haar in de problemen heeft gebracht: het gokken. Het zou dan ook veel beter zijn hen een baan aan te bieden. Ook de samenwerking tussen verslavingszorg en gemeenten kan op dit punt veel beter.

Tweede punt is dat momenteel bij behandeling van gokverslaving wordt gekozen voor een leefstijlgedragtraining. Ik spreek op meetings jongeren die hun hele studiefinanciering erdoor heen hebben gejaagd. Dat geld is weg, en komt niet meer terug. Naar mijn mening is deze lifestyle benadering niet eerlijk. Ik zie gokken als een familieziekte. Voor een effectieve behandeling moet de gokker uit zijn eigen omgeving worden gehaald, net zoals bij alcohol of drugs, en net zoals ik dat heb gedaan in Zuid-Afrika, of ze moeten naar een andere kliniek worden gestuurd, bijvoorbeeld Castle Craig in Schotland.

Wat zou volgens jou het ideaalplaatje zijn wat betreft de zorg rondom gokverslaving? En onder welke voorwaarden zou dit ideaalplaatje te realiseren zijn?

Ideaal zou zijn als per vandaag mensen met gokproblemen direct kunnen worden opgenomen in een kliniek, en dus uit hun dagelijkse omgeving worden weggehaald. Van belang hierbij is: direct de familie erbij betrekken. Ook onmiddellijk iemand van maatschappelijk werk erbij, en direct kijken naar de financiële situatie – want er zijn altijd schulden. Negen van de tien keer is de familiesituatie verstoord, bijvoorbeeld omdat er gestolen is binnen het gezin.

Ook zou ik graag verbeteringen zien in het aftercare traject, want dat is momenteel niet goed geregeld, mede omdat er te veel op is bezuinigd. Ik denk hierbij aan investeringen uit het bedrijfsleven, of aan een vrijwilligerstraject. Bijvoorbeeld een ochtendprogramma zodat de gokker dagelijks werk of een relevante bezigheid heeft, ter voorkoming van terugval. Schuldhulpverlening speelt hierbij een grote rol. Al heb je maar één iemand van maatschappelijk werk ter beschikking, dat zij voor jou de telefoontjes doen richting de schuldeisers. Problemen moeten behapbaar blijven.

In deze ideale wereld, wat zou daarin volgens jou de rol van het Centrum voor Verantwoord Spelen dienen te zijn?

Een aantal zaken hebben jullie zelf al aangegeven, zoals de brugfunctie tussen politiek, industrie en zorg. Ik denk verder aan het schrijven van een concept voor investeerders, zoals sollicitatietrainingen voor diegenen die te lang al uit het arbeidsproces zijn. Samen met CWI en DWI, want die laten nu bakken met geld liggen omdat mensen tussen de wal en het schip vallen.

Van alle mensen met wie ik in rehab heb gezeten, is meer dan de helft nog steeds niet aan het werk, en die zitten nog steeds in een uitkering of bijstand terwijl ze best graag zouden willen werken. Met het bedrijfsleven zou je dan ook om de tafel kunnen voor het opstellen van een goed plan, en Yvon, Rolf & ik zouden sollicitatietrainingen kunnen geven per gemeente. In Kaapstad zaten meetings bomvol! Met gokkers. Dat is zoals het ook hier zou moeten zijn, om hen zo weer back on track te helpen.

Veel voormalig gokverslaafden die wij hebben gesproken, geven heel nadrukkelijk de schuld aan de kansspelindustrie die hen vals zou hebben voorgelicht over de gevaren van gokken en de winstkansen, of aan individuele aanbieders die hen niet gestopt hadden toen dat zou hebben gemoeten. Jij doet dit niet. Waarom eigenlijk niet?

Ik denk omdat een verwijtende vinger helemaal geen zin heeft. Verslaafden hebben de neiging om, zeker binnen verslavingszorg, iedereen de schuld te geven van van alles en nog wat.

Tijdens mijn behandeling ben ik tot het inzicht gekomen dat wil ik hier goed uitkomen en ook clean blijven na vertrek uit de kliniek, dat ik heel dicht bij mezelf moet blijven, en dat het alleen gaat om my side of the street.

Ik ben niet verantwoordelijk voor mijn ziekte, maar wel verantwoordelijk voor mijn herstel.

Toen ik clean werd, vond ik dat ik volledige verantwoordelijkheid moest nemen. Terug uit Zuid-Afrika met €160.000 schuld en op zoek naar werk, wilde ik simpelweg focussen op één ding: hoe krijg ik mijzelf op de rit? Toen ik weer clean was en terugkeek op het jarenlang geen verantwoordelijkheid nemen voor mijn daden, ben ik erachter gekomen dat het eigenlijk wel gewoon aan mij lag. Ik ben zelf de enige die wat van mijn leven kan maken, onder het motto ‘wie goed doet, goed ontmoet’.

“Ik ben niet verantwoordelijk voor mijn ziekte, maar wel verantwoordelijk voor mijn herstel.”

Toen je terugkwam uit Zuid-Afrika had je €160.000 schuld, zei je net. Je kwam toen in schuldsanering. Kun je vertellen hoe dit werkt?

Bij mij is het minnelijke traject mislukt, dus dan moet je automatisch door naar de rechtbank. Die aanvraag heet de WSNP. Over zo’n traject ben je maanden bezig; al snel anderhalf tot twee jaar. Voordat de papieren voor de rechtbank in orde zijn ben je ook alweer snel een jaar verder. Je moet aflossen, en wat overblijft wordt kwijtgescholden. Het is een dure maatregel; het kost de staat bakken vol met geld. Ik ben een dure cliënt geweest, en ik heb feitelijk maar weinig afgelost.

Voordat ik naar Afrika ging, heb ik mij bovendien onder curatele laten stellen. Dit is een soort extra vangnet waardoor ik, zeg net als bij minderjarige kinderen, geen bevoegdheid meer heb over mijn eigen financiën. De curator is in zo’n geval financieel verantwoordelijk, waardoor mijn handtekening dus ook niets meer betekent. Ik heb er zelf voor gekozen, in overleg met een advocate, iemand die mij ook in mijn traject van SolutionS had gevolgd en die zei mij alleen te willen helpen als ik mijzelf onder curatele liet stellen. De rechter zei: “Jij bent de eerste in mijn carrière die dit vrijwillig heeft aangevraagd.”

Ik zie dit als de beste beslissing tot nu toe in mijn leven, want anders was ik ook nooit toegelaten tot de WSNP met mijn ADHD, mijn schulden en mijn verslaving. Dankzij mijn familie, mijn curator, Puur Zuid (mijn schuldhulpbureau), de meetings, en skypen met mijn fellows over de hele wereld heb ik het gered.

Het was het moeilijkste wat ik tot nu toe heb gedaan in mijn leven, maar oh wat was het het waard.

Verantwoord spelen is één van de speerpunten van de nieuwe kansspelwetgeving, waarbij naast eigen verantwoordelijkheid van de speler ook nadrukkelijk een actieve zorgplicht van de aanbieder geldt. Vind jij dit terecht? Of zou de zorgplicht mogelijk zelfs nog verder mogen gaan dan nu wordt voorgesteld?

Ik vraag mij af wat deze zorgplicht in de praktijk inhoudt. Ik ben bang voor een wassen neus. Banken hebben ook een zorgplicht, maar hebben wij daar als consument veel baat van? Daarbij is er het probleem: wie controleert het precies, en wat zijn de sancties bij niet naleven? Als dit alles niet geheel duidelijk is, wordt het moeilijk.

Het mes snijdt hierbij overigens aan twee kanten, hoor. In mijn tijd bij Holland Casino had echt niemand zich met mij moeten bemoeien. Ik had dan gezegd: “Pleur op, ik ben nu aan het winnen.” Als tijdens mijn drank- of drugsverslaving mijn vrienden ook maar heel voorzichtig iets van zorg richting mij uitten, zat ik al op de kast. Dit is hét kenmerk van verslaving: je wilt niet dat iemand zich ermee bemoeit.

En dat is ook meteen het moeilijke van goede zorg: de verslaafde of potentieel verslaafde staat er gewoonlijk niet voor open. Op een gegeven moment was ik op een punt op de trein, toen wilde ik wel stoppen maar kon ik niet meer.

“In mijn tijd bij Holland Casino had echt niemand zich met mij moeten bemoeien. Ik had dan gezegd: “Pleur op, ik ben nu aan het winnen.” Als tijdens mijn drank- of drugsverslaving mijn vrienden ook maar heel voorzichtig iets van zorg richting mij uitten, zat ik al op de kast. Dit is hét kenmerk van verslaving: je wilt niet dat iemand zich ermee bemoeit.”

Politici die tegen het wetsvoorstel “Kansspelen Op Afstand” zijn wijzen veelal op mogelijke toename van gokverslaving door de voorgestelde openstelling/regulering van de online markt, en willen liever behoud van de huidige situatie of zelfs een totaalverbod van gokken – ook als dat verbod praktisch gezien niet kan worden gehandhaafd. Voorstanders van regulering zeggen juist dat deze spelers nu toch allang online actief zijn, en dat regulering juist betere voorwaarden kan stellen aan online aanbieders, waardoor spelers beter kunnen worden beschermd. Hoe sta jij hierin?

Spelers spelen toch. Je hebt ook allerlei illegale casino’s. Het maakt echt niet zoveel verschil hoeveel aanbieders er zijn. Misschien dat er even een klein piekje komt van aanwas van nieuwe spelers, maar om gokverslaafd te worden is er wel wat meer nodig. Wie gokken echt leuk vindt, doet dat nu allang. De overgrote meerderheid van mensen die vanwege de gelegaliseerde situatie zal besluiten ook eens een gokje te wagen, zal al snel zeggen: “Ik vind het te duur” of “Ik vind het niet leuk genoeg”.

Het allerbelangrijkste lijkt mij dat alle betrokken partijen met elkaar om de tafel zitten, en zaken bespreken in alle openheid en zonder vooroordelen. Ik geloof dat we de krachten moeten bundelen. Samen staan we sterk.

Het heeft geen zin om naar elkaar te wijzen. Op dit punt zijn er geen schuldigen aan te wijzen. Ik wil al mijn kennis, ervaring, energie aanwenden om samen tot een structurele oplossing te komen.

“Wie gokken echt leuk vindt, doet dat nu allang. De overgrote meerderheid van mensen die vanwege de gelegaliseerde situatie zal besluiten ook eens een gokje te wagen, zal al snel zeggen: “Ik vind het te duur” of “Ik vind het niet leuk genoeg.””

Wat is jouw visie op CRUKS? (Centraal Register Uitsluiting Kans Spelen)? Helpt deze maatregel om gokverslaving te voorkomen? En zou iets als CRUKS er in jouw tijd ook zijn geweest, zou dit jou destijds hebben geholpen?

Als je iets echt wilt, doe je het toch. Maar CRUKS kan wel een extra drempel zijn voor een gokker. Zeg, zoals ik de curatele had als extra vangnet. Had ik de boel willen belazeren, dan doe je dat toch – maar je moet er op een gegeven moment wel extreem veel moeite voor doen. Op een gegeven moment wil je niet meer. Zo’n extra buffer helpt daarbij wel, en zo’n register zou mij waarschijnlijk wel hebben geholpen. Want als online gokken niet meer beschikbaar zou zijn, moet je toch de deur uit door de regen, en als je ook niet meer op je vertrouwde adresje mag spelen dan wordt gokken wel een stuk minder leuk, niet fijn – en dat zou dus mogelijk net een beetje kunnen helpen.

Op een gegeven moment wil iedere verslaafde van zijn verslaving af. Want: je bent je vrijheid kwijt, je bent ongelukkig, en je wil eruit maar je weet alleen niet hoe. Het is een vicieuze cirkel. Altijd weer de roes in, bijvoorbeeld van middelen, en iedere keer weer de boemerang die steeds harder terugkomt.

Als je één of twee aanbevelingen hebt voor politici wat betreft preventie, vroegsignalering en behandeling van gokverslaving, wat zouden deze aanbevelingen zijn?

Er is politiek veel onwetendheid. Toen Jetta Klijnsma er nog zat, zei ze altijd: “Er zijn zoveel potjes voor verslaving beschikbaar.” Maar dat is gewoon niet waar. Bovendien is de huidige gang van zaken heel slecht: je staat eerst drie maanden op een wachtlijst, vervolgens ga je negen tot twaalf maanden door een middelen traject, en na die twaalf maanden staan dan nog steeds diezelfde deurwaarders op de stoep als eerst. De Belastingdienst blijft beslag leggen, en toeslagen worden ingehouden. Je bent aangeschoten wild, en moet wel heel sterk in je schoenen staan om niet terug te vallen. Als je dan geen vrienden hebt zoals ik die had, of als je geen curator hebt zoals ik die had, wat moet je dan? Ik kan eerlijk zeggen: dan had ik hier niet meer gezeten.

Eén concrete aanbeveling is dus: schuldhulpverlening hoort bij de behandeling.

Tevens vind ik het zonde dat er nu veel geld wordt besteed aan dure opnames (dit is voor verzekeringsmaatschappijen) en dat terwijl het terugvalpercentage zo groot is. Steek meer geld in preventie! Zie het als een werknemer die een dure cursus gaat volgen en er daarna ook niet zo veel meer mee doet. Er ligt een schone taak voor ons allemaal… A gap after rehab!

Maar ik heb er nog aantal, die ik zal aanstippen op mijn presentatie tijdens de eerste Verantwoord Spelen Expert Meeting van het Centrum voor Verantwoord Spelen, vrijdag 12 december op de Tolsteegsingel in Utrecht.

“Eén concrete aanbeveling is dus: schuldhulpverlening hoort bij de behandeling.”

In het wetsvoorstel is preventie van gokverslaving een belangrijk onderwerp. Aanbieders van online kansspelen moeten verplicht geld storten in een nieuw op te richten verslavingsfonds. Hoe kijk jij hier tegen aan? En wat zou volgens jou de beste wijze zijn waarop dit geld besteed gaat worden?

Zo’n verslavingsfonds is op zich een goed principe. Het zou in de eerste plaatst naar preventie moeten gaan, waarbij ik vooral jongeren zie als een heel kwetsbare groep. Het begint vaak met gamen, en in deze eerste fase is volgens mij in preventief opzicht veel te doen. In rehab zaten ook heel vaak jongeren die dagen achtereen met gamen bezig waren, zonder naar de wc te gaan. Ze hadden een fles om in te plassen gewoon naast hun scherm! Die jongeren vonden mijn verhalen over casino’s en Vegas enzo natuurlijk reuze interessant.

Gamen en gokken zijn in die zin gerelateerd, dat gamen bij jongeren vaak de instap is voor het gokken.

Op welke wijze zou jouw ervaring gebruikt kunnen worden om kwetsbare groepen zoals deze jongeren te vertellen over het risico dat gokken met zich mee kan brengen?

Ik geloof zeker dat mijn in hun ogen waarschijnlijk ‘coole’ leven met televisie, coke & gokken, hen zou kunnen helpen. Ik geloof in preventie die dichtbij hen staat. Ik help ze nu al met hun huiswerk, en ze lachen zich dood om de NIX campagnes want ze drinken toch allemaal. Ik ken geen één jongere die niet drinkt. Ze hebben allemaal valse ID’s, als het niet zo treurig was, was het hilarisch, toch??

Wat overheid of school zegt interesseert ze niets, maar aan mij vragen ze wel veel dingen als: “Hoe is het gekomen?” “Hoe was het in de kliniek?” “Wat heb je daar geleerd?” “Kun je nu echt nooit meer drinken?” “En hoe houd je dit vol?” Want dat laatste kunnen zíj zich niet voorstellen. Of ze zeggen: “Ah joh, jij hebt geen drank nodig, jij bent leuk van jezelf.” Learn to fulfill quickly using this gospeeddating. Want dat is nog steeds zoals jongeren drank zien; als nodig om te kunnen lachen, als voorwaarde om gezellig te zijn.

“Ik geloof in preventie die dichtbij jongeren staat. Ik help ze nu al met hun huiswerk, en ze lachen zich dood om de NIX campagnes want ze drinken toch allemaal.”

Heb je nog een paar afsluitende woorden, nog iets in algemene zin over jouw verslaving?

Simpel gezegd: I went to hell and back. Echt, ik hoopte meer dan eens dat ik niet meer wakker zou worden – maar ik werd het wel. Maar nu ben ik dolblij dat ik leef, en koester ik het leven. Want ik heb zo’n ongelooflijke mazzel gehad. Ik ben dolblij met de tweede kans die mij is gegeven.

Als ik maar één iemand de hel kan besparen waar ik doorheen ben gegaan. Want de hel is alleen maar donker, en ik wil iedereen dat verdriet besparen.

“Echt, ik hoopte meer dan eens dat ik niet meer wakker zou worden – maar ik werd het wel. Maar nu ben ik dolblij dat ik leef, en koester ik het leven.”